Edirne’nin büyük yangınında 64 mahallede 179 tarihi yapı yanmış

Trakya Üniversitesi Atatürk Prensipleri ve İnkılap Tarihi Kısmı Dr. Öğretim Vazifelisi Hasan Ali Cengiz, Edirne’de 2 Ağustos 1746’da çıkan ve kayıtlara ‘Büyük Yangın’ olarak geçen yangını Osmanlı arşivlerini inceleyerek kitaplaştırdı. Cengiz’in yazdığı 1746 Edirne Yangını isimli kitapta yangının 64 mahalleye yayıldığı ve halka ilişkin meskenler hariç 179 tarihi yapının ziyan gördüğü belirtildi. Yargından ziyan gören yapılar ortasında Edirne’de günümüze ulaşan en kıymetli tarihi yapıtlardan Selimiye Mescidi Arastası, Eski Cami, Bedesten, Ali Paşa Çarşısı ile günümüze ulaşamayan Alamüddin Camii, İki Kapılı Han, Yemiş Kapanı Hanı üzere yapılar da bulunuyor.

‘Yapılar ahşap ve birbirine yakın’

Cengiz, Üç Şerefeli Mescidi’nin etrafındaki Ağaçpazarı mevkisindeki bir dükkandan başlayarak yayılan büyük yangında binaların ahşap ve birbirlerine yakın olduğuna dikkat çekerek, “O periyotta hem ısınma hem yemek pişirme maksatlı ocaklar var. Buralardan sıçrayan yangınlar, kısa mühlet içerisinde yayılıyor. Zira hem İstanbul hem Edirne’de sarsıntılar endişesiyle yapıların genel manada ahşap ve birbirine yakın olduğunu görüyoruz” dedi.

‘İtfaiye teşkilatı yok’

Yangının söndürülememe nedeninin söndürme tekniklerinin ve itfaiye teşkilatının olmamasına bağlayan Cengiz, “Özellikle o periyotta 2 taktikten bahsetmek lazım. Birincisi, yangın çıktığı vakit bütün halkın elinde ne varsa kovalarla su taşıması. İkincisi, kancalarla, baltalarla vurma ve yıkma taktiği dediğimiz taktik kullanılıyor. Bu da yangınları söndüremediği üzere kısa mühlet içerisinde daha geniş alanlarla yayılmasına neden olmuştur” sözlerini kullandı.

‘Saraçlar Caddesi’nden 2 kola ayrılıyor’

Yangının Üç Şerefeli Camii’nin etrafındaki yapıları sardıktan sonra günümüzde kentin en ağır caddelerinden biri olan Saraçlar Caddesi’nden 2 kola ayrıldığını belirten Cengiz, “Üç Şerefeli Camii’ne sıçramadığını fakat etrafını sardığını görüyoruz. Yakın bölgesinde Taş Mektep, Hüsamiye Medresesi var. Art kısmında Oğlanlı Hamamı var. Bunlar yangında ziyan görmüştür. Buradan başlayan yangının 2 kol üzerinden devam ettiğini görüyoruz. Yakın bir bölgede olan cephanenin etkilendiğini, oradan da Alipaşa Çarşısı yanarak, şu anki PTT’nin olduğu bölgede Alamüddin Mescidi’nin yanarak oradan Zindanaltı’na kadar ulaştığını görmekteyiz. Orada Müslüman Mezarlığı dediğimiz bugünkü Tatarhani Mezarlığı da yangından etkilenen bölgeler. Yangın oradan Uzunkaldırım dediğimiz bölgeden Ayşekadın’a kadar ulaşmıştır. Orada tespit edebildiğimiz yer, bugünkü Abdurrahman Mahallesi’ndeki Abdurrahman Camisi’dir. Bu birinci koldur” diye konuştu.

‘Eski Cami, Bedesten ve Selimiye Arastası’na sıçramış’

Cengiz, yangının ikinci kolunun ise günümüzde Atatürk heykelinin bulunduğu bölgedeki hanları yakarak ilerlediğini söz ederek, “Atatürk heykelinin olduğu bölgedeki hanların, Unkapanı Hanı, Sarraf Hanı’nın yanması ve oradan Bedesten bölgesindeki dükkanlar, Tahmis bölgesindeki Kara Mustafa Paşa’nın çeşmesi ve oradaki hanların yanmasıyla bir arada yangının Eski Cami’ye sıçradığını görüyoruz. Oradan üst hakikat çıkarak Yemişkapanı Hanı, Selimiye Arastası ve Kıyık’a kadar çıkmıştır. Kıyık bölgesine kadar çıkan yangın, eski devlet hastanesi bölgesindeki yerden Kadirhane Tekkesi’ni yakarak şu anki toplumsal bilimler lisesi olan bölgede Kara Mustafa Paşa Hanı’nı yakmıştır. Oradan da Eski İstanbul Caddesi üzerinde başka kol ile birleşerek kısa müddet içerisinde pek çok yeri yaktığını görmekteyiz” dedi.

’14 bin ile 20 bin civarında insan etkilendi’

Arşiv evraklarında yangının sona erdiği tarihe ulaşılmadığını ve şahıslara ilişkin hasar kayıtlarına yer verilmediğini söyleyen Cengiz, “Bu çalışmamızda yangından sonra yapılan bilhassa tarihi yapılardaki keşiflerden yola çıktık. Arşiv dokümanlarında bu tamirat keşiflerine, keşif defterlerine ulaşarak yapıları tespit ettik. Yapılardan bölgeleri tespit ederek, bu bölge üzerinde yaşayan hane sayılarına ulaşmaya çalıştık. Burada bilhassa hane sayılarını, mahalleleri tespit ettik ve 64 mahalle dedik. 64 mahalle üzerinde yaklaşık 14 bin ile 20 bin civarında insanın etkilendiğini görüyoruz. Bu kadar geniş alanı kapsayan bir bölge. Birkaç saat değil; tahminen saatlerce, tahminen de günlerce sürdüğünü söyleyebiliriz” tabirlerine yer verdi.

‘Ali Paşa Çarşısı’na 432 bin 750 akçe harcandı’

Hasan Ali Cengiz, yangın sonrası yapılan tamirat çalışmalarına da değinerek, “Ali Paşa Çarşısı’nın tamir edilmesi için yapılan keşiflere baktığımız vakit 432 bin 750 akçenin harcandığını görmekteyiz. Bu kadar meblağ ile duvarlarının, çatısının tamiratı, kurşunların değiştirilmesi süreçleri yapılmıştır. Yangın sırasında halk öncelikle canını kurtarmaya çalışmıştır. Canını kurtardıktan sonra mal sıkıntısına düşmüştür. Mallarını kurtarmak ismine 2 formül izlemiştir. Birincisi, açık alanlara taşımak. Bunlardan bir tanesi Tatarhaniler Mezarlığı’dır. Ancak oraya taşınan mallar yandığı üzere bir başka yer de Eski Cami’dir. Eski Cami’ye taşınan eşyalarla birlikte yangın, cami içerisinde sirayet etmiş ve cami, bu yangın sırasında ziyan görmüştür. Eski Mescit’te bu eşyalarla birlikte yangının sirayet etmesiyle caminin içerisindeki ahşap materyaller, mihrap, minber üzere materyallerin yanında bilhassa mushafı şerifler, Kur’an-ı Kerimler, halılar, kilimler, seccadelerin ziyan gördüğünü görmekle bir arada mihrabın sağ tarafındaki duvar da yangından etkilenmiştir. Yangından sonra da bu duvarda bir tamirat sürecinin gerçekleştiğini kayıtlarda görmekteyiz” dedi.

‘Maliyeti 24 milyon 692 bin 139 akçe’

Yangının halka ilişkin meskenler hariç toplam maliyetinin 24 milyon 692 bin 139 akçe olduğunu belirten Cengiz, “Büyük yangında ziyan gören yapılara baktığımız vakit burada 143 dükkan görüyoruz. Bunların bir kısmı vakıflara, bir kısmı ihtisap rüsumuna ilişkin. Bunun yanında 10 han, 4 cami, 4 mescit, 2 çarşı, 4 hamam, 2 çeşme, 1 mektep, 3 muallimhane, 1 medrese, 2 tekke, 1 konak, 1 cephane ve 1 zindan da bu yangında yanmıştır. Bu yangın ve bunun gerisinden 6 sene sonra gerçekleşen 1752 zelzelesi Edirne’nin ticari manada canlılığına önemli bir darbe vurmuştur” diye konuştu.